Pandemia COVID-19 pokazała nam, jak duże znaczenie mają media cyfrowe. Przez dwa lata doświadczaliśmy zdalnej pracy, nauki online naszych młodszych i starszych dzieci, niektórzy celebrowali też z rodziną święta czy urodziny na odległość. Również kościoły, organizacje i wspólnoty religijne musiały przenieść wiele aktywności do sieci – począwszy od transmisji nabożeństw na YouTube, przez spotkania wspólnoty na Zoomie, na religijnych festiwalach i kursach odbywających się wyłącznie online skończywszy – na całym świecie instytucje religijne musiały dostosować się do nowej rzeczywistości.
dr Marta Kołodziejska, analityczka DELab UW, Wydział Socjologii UW
Obecność religii w mediach cyfrowych jest zjawiskiem, które obserwujemy niemalże od początków upowszechnienia internetu, wtedy też tematem zainteresowali się naukowcy. Wzajemny wpływ religii i mediów określamy mianem mediatyzacji religii – w zależności od perspektywy badawczej postrzeganej jako przemiany religii pod wpływem logiki mediów (zob. Hjarvard, 2011) lub przemiana komunikacji, która odbywa się za sprawą korzystania z mediów przez jednostki, wspólnoty i instytucje (zob. Hepp et al., 2017). Pandemia, zarówno w Polsce jak i wielu innych krajach, zintensyfikowała procesy mediatyzacji – relacje między mediami a religią (na poziomie jednostkowym i zbiorowym) z konieczności stały się bardziej dynamiczne. Czy zmiana ta była jednak trwała? Czy dotyczyła wszystkich wyznań i organizacji religijnych jednakowo?
W sierpniu 2023 pandemiczne ograniczenia wydają się odległym wspomnieniem. Jak się okazuje, dla niektórych Kościołów, w tym Rzymskokatolickiego, brak obostrzeń również wiązał się z odejściem od różnych przyjętych w czasie pandemii rozwiązań: wiele parafii, które w 2020 i 2021 roku transmitowały msze, nie kontynuowało tego działania po 2022 roku. Nauczanie Kościoła katolickiego, podobnie jak prawosławnego, uznaje zapośredniczone przez media uczestnictwo w mszy za mniej wartościowe niż niezapośredniczoną, osobistą obecność. W związku z tym wiele lokalnych kościołów mogło traktować przejście do świata cyfrowego jako konieczność, ale też chwilowy środek zaradczy, a nie jako długofalowe rozwiązanie o wielu zaletach i potencjale ewangelizacyjnym. Choć głosów podkreślających wartość większego zaangażowania w obecność w sieci nie brakowało, rezygnacja wielu parafii z podtrzymywania pandemicznych rozwiązań wskazuje raczej na brak przekonania o wartości ich kontynuowania.
Jeśli chodzi o wiernych, już badania z 2021 roku prowadzone przez CBOS wskazywały, mówiąc w skrócie, że niewiele się zmieniło – badani przyznawali, że częściej oglądają msze online niż przed pandemią, więcej czasu spędzają w sieci na religijnych portalach i w mediach społecznościowych (strony, grupy), jednak nie uznawali tych działań jako zastępujące tradycyjne formy uczestnictwa (CBOS, 2022a). Być może związane jest to z faktem, że osoby najbardziej wierzące i najczęściej praktykujące w Polsce to przede wszystkim osoby starsze, które jednocześnie najrzadziej korzystają z internetu. Młodzież, która z kolei najbardziej intensywnie korzysta z sieci, jest najmniej zaangażowaną religijnie zbiorowością w naszym kraju (CBOS, 2022b). Ten rozziew mógł być jedną z przyczyn niechętnego „przestawienia się” wiernych na uczestnictwo w życiu religijnym online.
Jednocześnie trzeba zwrócić uwagę na fakt, że w czasie pandemii znacznie zmalał odsetek osób uczestniczących we mszy (tzw. dominicantes) – w 2021 roku wyniósł niecałe 30% (ISKK, 2022). Choć należy uznać, że jedną z przyczyn tego stanu rzeczy mogły być obostrzenia sanitarne i strach wielu obywateli, zwłaszcza seniorów najbardziej zagrożonych ciężkim przechorowaniem koronawirusa, przed braniem udziału w zgromadzeniach (na dane z okresu bez obostrzeń jeszcze czekamy), jeżeli ten trend zostanie utrzymany, wskazuje to na istotne zmiany mające miejsce w polskim katolicyzmie. Zgromadzone do tej pory dane wskazują, że tylko część osób, która w czasie pandemii zrezygnowała z uczestnictwa w mszach w kościele, zamiast tego praktykowała w sieci – reszta tej zbiorowości mogła po prostu zaprzestać jakiejkolwiek praktyki religijnej, powiązanej z kościelną instytucją. Z perspektywy mediatyzacji religii można więc powiedzieć, że internet nie stanowi ani prostego przedłużenia religijnych organizacji, ani alternatywy dla zinstytucjonalizowanego uczestnictwa. W religijnych mediach społecznościowych czy na portalach nie tworzą się masowo alternatywne religijne światy (czego jednak wciąż obawia się wielu przywódców i hierarchów), ale sieć może być dla jej użytkowników przestrzenią dyskusji, negocjacji i kontestacji różnych elementów nauczania i życia religijnego.
Czy zmiana ta, polegająca na – przynajmniej tymczasowej – intensyfikacji korzystania z mediów cyfrowych przez organizacje religijne, dotyczyła w takim samym stopniu Kościołów większościowych i mniejszościowych? W projekcie T-AP Recov-19 staramy się na to pytanie odpowiedzieć, analizując instytucje religijne w Polsce, w Niemczech, Kanadzie i Irlandii Północnej. Z innych badań wiemy, że w Polsce dla wielu mniejszości religijnych obecność w mediach cyfrowych już przed pandemią była koniecznością – z racji tego, że ich dostęp do mediów publicznych jest ograniczony (nie ma np. regularnych transmisji telewizyjnych z nabożeństw żadnego kościoła protestanckiego w publicznej telewizji, nie ma też polskich mniejszościowych stacji telewizyjnych i ogólnopolskich programów radiowych), internet pozostaje dla wielu tych organizacji jedynym szeroko dostępnym środkiem komunikowania masowego. Dla tych organizacji, pod względem podejmowanych działań online, pandemia nie była rewolucją – choć również oznaczała konieczność zmian organizacyjnych, w tym w samej medialnej praktyce.
Z tych samych względów w wielu Kościołach mniejszościowych nie porzucono przyjętych w pandemii rozwiązań, np. niektóre zbory Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, które przed pandemią nieregularnie lub sporadycznie publikowały transmisje nabożeństw, zarówno w jej trakcie, jak i po jej zakończeniu, regularnie takich publikacji dokonywały. Może to wiązać się ze wzrostem zainteresowania takimi treściami w czasie obostrzeń, ale równocześnie ze zmianą w samej strategii medialnej, która uwzględniała bardziej różnorodne działania organizacji w sieci (Kołodziejska, 2022). Należy też zauważyć, że niektóre Kościoły mniejszościowe, jak np. Kościół Świadków Jehowy, entuzjastycznie reagowały na potencjał ewangelizacyjny i wspólnotowy działań online (raport), co również mogło mieć przełożenie na kształtowanie tej strategii. Nie oznacza to natomiast, że wszystkie Kościoły mniejszościowe w Polsce z podobnym zaangażowaniem podeszły do swojej aktywności w internecie – Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny był jedną z tych organizacji, które nie wykazywały znacznego wzrostu zainteresowania taką formą komunikowania z wiernymi (Hall, Kołodziejska, Radde-Antweiler, 2023).
Pomijając różnice teologiczne oraz w samej organizacji Kościołów mniejszościowych, różnorodność ich adaptacji do ucyfrowionej rzeczywistości pandemicznej wskazuje, że mediatyzacja religii (ale też innych sfer ludzkiej aktywności) nie przebiega liniowo. W zależności od tego, jak aktorzy instytucjonalni i indywidualni wykorzystują media cyfrowe, do jakich celów, i w oparciu o jakie wartości, procesy mediatyzacji będą przybierały inne formy i kierunki, a także będą odbywać się z różną intensywnością.
Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). (2022a). Odwiedzanie serwisów i portali o tematyce religijnej – sytuacja w czasach pandemii. Raport nr 28/2022. Warszawa: CBOS.
Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). (2022b). Polski pejzaż religijny – z bliższego planu. Raport nr 91/2022. Warszawa: CBOS.
Hall, D., Kołodziejska, M., & Radde-Antweiler, K. (2023). Religious media settlers in times of deep mediatization. London, New York: Routledge.
Hepp, A., Breiter, A., & Hasebrink, U. (2018). Rethinking Transforming Communications: An Introduction. In A. Hepp, A. Breiter, & U. Hasebrink (Eds.), Communicative Figurations: Transforming Communications in Times of Deep Mediatization (pp. 3–13). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-65584-0_1
Hjarvard, S. (2011). The mediatisation of religion: Theorising religion, media and social change. Culture and Religion, 12(2), 119–135. https://doi.org/10.1080/14755610.2011.579719
Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK). (2022). ANNUARIUM STATISTICUM ECCLESIAE IN POLONIA. Dane za rok 2021. Warszawa: ISKK.
Kołodziejska, M. (2022). “Building Spiritual Immunity”: The Strategic Use of the Health Message in the Seventh-Day Adventist Church Media during the COVID-19 Pandemic. Nordic Journal of Religion and Society, 35(1), 32–44. https://doi.org/10.18261/njrs.35.1.3
