Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/09/D/HS5/01328
Projekt realizowany w DELab UW
Regionalne porozumienia handlowe są obecnie bardzo dynamicznie rozwijającą się częścią prawa międzynarodowego i międzynarodowych stosunków gospodarczych, w szczególności wobec braku postępu negocjacji wielostronnych w ramach WTO. Ich popularność przekłada się również na zainteresowanie ekonomistów i rozwój badań nad efektami regionalizmu na współpracę gospodarczą (przegląd badań w World Trade Report 2011, oraz w Śledziewska 2012, Czarny 2013)
Punktem wyjścia w badaniach anatomii regionalnych umów handlowych jest analiza umów RTA notyfikowanych w WTO zawartych przez Unię Europejską przedstawiona w przez Horna i innych w 2010 r. oraz World Trade Report z 2011 r. Przeanalizowali oni 14 umów zawartych przez Unię Europejską, w tym umowy zawarte przed 2000 rokiem, takie jak z państwami-stronami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) jeszcze z lat siedemdziesiątych czy umowa dotycząca utworzenia unii celnej z Turcją. Jako pierwsi wprowadzili bardziej zaawansowany podział zakresu umów agregując je do dwóch grup: WTO plus (WTO+, to zobowiązania w ramach już liberalizowanych obszarów na poziomie negocjacji wielostronnych, np. dalsze zmniejszenie taryf) oraz WTO extra (WTO-X, to zobowiązania dotyczące kwestii wykraczających poza obecny mandat WTO, np. dotyczące standardów pracy).
Badanie obejmie wszystkie umowy, także te, które nie zostały uwzględnione przez Horna i innych. Od czasu ich analizy wynegocjowane zostało kilka umów z państwami rozwiniętymi, które mogą się różnić od tych, zawieranych z państwami słabiej rozwiniętymi. Ponadto mogą one lepiej oddawać najnowsze tendencje w umowach. Analiza umów notyfikowanych jako RTA oraz EIA w WTO zostanie uzupełniona o obszary współpracy, które zwykle objęte są regulacją RTA, natomiast w niektórych przypadkach zostały ujęte w innych/odrębnych umowach. Dodatkowym elementem analizy, który wcześniej był poruszany w różnych badaniach jedynie fragmentarycznie będzie analiza standardów traktowania zawartych w umowach.
Najistotniejszym wyzwaniem na poziomie badań prawnych było uchwycenie różnych zakresów umów i zbudowanie odpowiedniego instrumentu, który pozwoli na zastosowanie wyników badania do empirycznej analizy wpływu zróżnicowanego zakresu umów na współpracę gospodarczą. Badanie pozwoli na ocenienie skali korzyści wynikających z regionalnych porozumień handlowych w odniesieniu do ich zakresu (obszarów liberalizacji). To skupienie na analizie siły związku przyczynowo-skutkowego oraz zaproponowane ujęcie ekonometryczne jest innowacyjne w badaniach wpływu regionalnych porozumień handlowych na współprace gospodarczą.
Proponowane badanie jest nowatorskie z dwóch perspektyw. Po pierwsze, stanowi wkład w rozwój badań nad zakresem postanowień RTAs uwzględniając ich dynamikę z ostatniej dekady. Po drugie, wyniki analiz wniosą nowy ogląd w handlowe efekty wejścia regionalizmu. Można wyróżnić trzy główne aspekty odróżniające ten projekt od poprzednich analiz:
1) Uwzględnienie coraz bardziej rozszerzanego zakresu prawnych postanowień, ale również ich egzekwowalności
2) Oszacowanie zmian w strukturze, konkurencyjności i specjalizacji eksportu państw UE w kontekście zapisów RTAS.
3) Oszacowanie wpływu różnych obszarów liberalizacji mających swoje zapisy w RTAs na współpracę handlową państw UE
Proponowany projekt ma znacznie w dwóch wymiarach:
-
Weryfikacji teoretycznych przesłanek – czy takie czynniki jak cła nadal mają znaczenie jako determinanty? Czy może regionalne porozumienia handlowe rozszerzone o znoszenie barier pozacelnych i liberalizację przepływu usług, obecnie wykraczające poza teoretyczne rozważania, mają większe znaczenie od „zwykłych” unii celnych czy stref wolnego handlu.
-
Ustalenia zakresu obszarów regulacji RTAs i sposobu ich zapisywania, określenie na ile i w jakich obszarach (dziedzinach) poszczególne umowy zawierają egzekwowalne i realne zobowiązania prawne.
Uzyskane wyniki
Zdecydowana większość obszarów nie jest prawnie egzekwowalna. Egzekwowalne są przede wszystkim obszary objęte regulacją prawa Światowej Organizacji Handlu. Dodatkowo metaanaliza pozwoliła na wskazanie, które z wyodrębnionych obszarów ma potencjalny wpływ na gospodarki państw zawierających porozumienia. Dla większej przejrzystości, w efekcie badania, wskazane zostały trzy grupy obszarów wpływające na handel towarami, przepływ zagranicznych inwestycji zagranicznych oraz wskazujące na ściślejszą współpracę ekonomiczną.
-
Zakres zawieranych przez UE regionalnych porozumień handlowych zdecydowanie wykracza poza kwestie związane z towarami i usługami. Umowy częściowo regulują kwestie objęte prawem WTO inne niż handel towarami i usługami (objęte klauzulami z art. XXIV GATT i art. V GATS), a także większość z umów dodatkowo reguluje kwestie związane z ochroną środowiska, ochroną praw człowieka, walką z korupcją czy handlem narkotykami, sprawami społecznymi, migracjami, współpracą w dziedzinach badań i rozwoju.
Badanie pozwoliło zidentyfikować 51 obszarów regulacji objętych umowami handlowymi zawieranymi przez UE. Jednocześnie jednak w większości tych obszarów postanowienia nie są prawnie egzekwowalne. Powodem jest duża ogólność i ramowy charakter tych postanowień. Konkretny charakter mają natomiast postanowienia dotyczące liberalizacji handlu towarami i usługami, własności intelektualnej, w pewnym (wąskim) zakresie liberalizacji dostępu do rynku pracy i swobody przepływu kapitału.
Ogólne postanowienia i bardzo szeroki zakres regulacji są charakterystyczne szczególnie dla umów stowarzyszeniowych zawieranych przez UE na podstawie art. 217 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Umowy te zawierają zawsze pewien standardowy zestaw postanowień (dotyczących współpracy gospodarczej, przemysłowej, finansowej i w zakresie rolnictwa, ale także ochrony środowiska, badań i rozwoju, statystyki). Obowiązkowym elementem umów stowarzyszeniowych jest także część polityczna, dotycząca współpracy politycznej i prowadzenia dialogu politycznego. Postanowienia te w zasadzie nigdy nie są jednak egzekwowalne. Wyjątek stanowią tutaj jedynie umowy zawarte z państwami Partnerstwa Wschodniego.
W naszej ocenie z układu postanowień można wyciągnąć dwa wnioski. Po pierwsze umowy te zostały zawarte przede wszystkim w celu integracji politycznej. Po drugie podobieństwo umów stowarzyszeniowych wskazuje na to, że były one narzucane partnerom przez Unię Europejską. Świadczyć to może o słabej pozycji negocjacyjnej partnerów.
-
Unia Europejska stosuje kilka wzorców klauzul dotyczących standardów traktowania, w zależności od tego, do jakiej grupy należy partner/partnerzy. W odróżnieniu od klauzul przyznających NT i MFN w GATT czy innych porozumieniach WTO, standardy przyznane w RTA nie służą eliminacji dyskryminacyjnego traktowania, a raczej przyznaniu traktowania preferencyjnego. Klauzule te ewoluowały w czasie. Zwłaszcza MFN zawarte w porozumieniach regionalnych przyznają traktowanie takie jak najbardziej (lub tylko bardziej) uprzywilejowani wśród tych najbardziej uprzywilejowanych sprawia, że to raczej MFN z GATT i GATS stały się klauzulami traktowania dyskryminacyjnego (Słok-Wódkowska, 2013).
W większości umów klauzula narodowa jest przyznawana poprzez bezpośrednie odesłanie do art. III Układu ogólnego w sprawie taryf celnych i handlu (GATT) lub art. XVII Układy w sprawie handlu usługami (GATS) lub dokładne powtórzenie brzmienia tych artykułów w umowach. Jednocześnie jednak w ogóle zawieranie tego typu klauzul staje się coraz powszechniejsze w UE. Klauzule traktowania narodowego i największego uprzywilejowania są w zasadzie zawsze obecne w nowszych umowach zawieranych przez UE. Dominującym typem klauzuli, zwłaszcza w odniesieniu do usług (inwestycji i inwestorów) jest połączona klauzula największego uprzywilejowania i narodowa.
-
Zakres umów ma bezpośredni wpływ na znaczenie preferencyjnego handlu. Obszary regulacji w tym również te wykraczające poza typowe regulacje WTO faktycznie wpływają na zakres współpracy handlowej i strukturę handlu.
Wzrost handlu zależy przede wszystkim od typowych regulacji WTO czyli od zniesienia ceł i (nawet częściowej) liberalizacji w zakresie handlu artykułami rolnymi. Jednocześnie jednak negatywy wpływ na handel towarami ma liberalizacja czynników sprzyjających bezpośrednim inwestycjom zagranicznym, takich jak postanowienia dotyczące możliwości zakładania przedsiębiorstw, liberalizacja zatrudnienia kluczowego personelu czy stażystów jak również swobodny przepływ kapitału w zakresie inwestycji bezpośrednich. Badanie wykazało, że współpraca w takich dziedzinach jak konkurencja, zbliżanie ustawodawstw czy zamówienia publiczne nie ma wpływu na handel. Wyjaśnienia należy tutaj, w naszej ocenie szukać w ograniczonym zakresie tych postanowień. Jednocześnie czynniki wpływające na same bezpośrednie inwestycje zagraniczne zostały też uwzględnione w projekcie. Dodatkową zmienną było w tym badaniu zawarcie przez państwa członkowskie UE dwustronnych umów inwestycyjnych (BIT) z państwami trzecimi o ochronie i popieraniu inwestycji. Badanie wykazało, że największy wpływ mają postanowienia dotyczące liberalizacji w zakresie przepływu pracowników, pomimo faktu, że zakres tej liberalizacji w umowach zawieranych przez UE jest ograniczony. Natomiast same umowy BIT nie sprawdziły się jako determinanty przepływu bezpośrednich inwestycji.